Góra Zamkowa, czyli historia miasta w pigułce
Najgorętsze miejsce na turystycznej mapie Cieszyna? Góra Zamkowa! Jeśli na zwiedzanie miasta macie niewiele czasu, to tu właśnie w pierwszej kolejności skierujcie swoje kroki!
Category Archives: Miasta (i nie-miasta) Polska
Nikiszowiec – dawne osiedle górnicze Katowic
O tym, jak układ urbanistyczny może zaczarować przestrzeń, czyli spacerkiem po Nikiszowcu
20 lipca 2018, piątek
Nikiszowiec jest miejscem, które pokazuje, że układ architektoniczny może zaczarować rzeczywistość. Niesamowicie spójne, przemyślane, a przy tym jakże funkcjonalne! Cieszące oko konsekwentną stylistyką dawne osiedle górnicze mogłoby inspirować wielu współczesnych deweloperów. Aż trudno uwierzyć, że te stylowe budynki z czerwonej cegły z jaskrawoczerwonymi obramowaniami okien zostały niegdyś zbudowane jako mieszkania robotnicze. Cały układ urbanistyczny Nikiszowca figuruje w rejestrze zabytków i od 2011 r. jest chroniony jako Pomnik Historii.
Nikiszowiec – dawny Nikischschacht – został zaprojektowany przez Emila i Georga Zillmanów jako osiedle mieszkaniowe dla pracowników tutejszej kopalni. Nikiszowiec został zbudowany ponad sto lat temu przez koncern górniczy Giesche.
Na osiedle składa się dziewięć trzykondygnacyjnych bloków po ok. 165 mieszkań w każdym z nich. Bloki tworzyły wieloboki z wewnętrznymi dziedzińcami. Nazywane „familiokami” budynki z czerwonej cegły z jednolicie czerwonymi obramowaniami okien układały się w harmonijne kwartały.
Układ osiedla był starannie zaplanowany. Mieszkańcom miało zostać dostarczone wszystko, co niezbędne do życia. W podwórzach budynków urządzano chlewiki, stawiano nawet piece chlebowe. Poza blokami w osiedlu zbudowano dodatkowo szkołę (budynek pełni swoje funkcje do dziś) i szpital. Całość stworzyła niespotykany, bardzo spójny układ architektoniczny. Jego niespotykana wartość została potwierdzona wpisem do rejestru zabytków. Od 2011 r. Nikiszowiec jest też chroniony jako Pomnik Historii.
Spacer warto zacząć od odwiedzin w punkcie informacji turystycznej, usytuowanym w budynku filii Muzeum Historii Katowic przy ulicy Rymarskiej. Można bezpłatnie wypożyczyć audioprzewodnik po Nikiszowcu, obowiązkowo trzeba poprosić o plan osiedla Nikiszowiec wraz z miniprzewodnikiem i planem ścieżki edukacyjno-spacerowej.
My też tak robimy, ale głód kieruje nas najpierw na obiad do restauracji Śląska Prohibicja. Tanio nie jest, ale jedzenie jest pyszne, wystrój też wysmakowany, niegryzący się z klimatem dawnego Nikiszowca. Zraz wołowy z kluskami śląskimi i modrą kapustą – byłoby grzechem zjeść coś innego, będąc w takim miejscu! Najedzeni z dziką radością oddajemy się przyjemności spaceru po Nikiszowcu.
Nikiszowiec. Przed oddaniem się przyjemności spaceru postanawiamy najpierw coś zjeść.
Rolada wołowa z kluskami śląskimi i modrą kapustą – w takim miejscu grzechem byłoby zjedzenie czegoś innego.
Sercem Nikiszowca jest Plac Wyzwolenia. Pełni funkcję nieformalnego nikiszowieckiego rynku. Dominantą placu jest ceglany kościół św. Anny z 1927 r. Budulec jest taki sam jak otaczających budynków, co pogłębia wrażenie niesamowitej spójności. Przed dalszym spacerem warto podejść do wagonika górniczego znajdującego się tuż kościołem. Najciekawszy jest jednak nie sam wagonik, ale to, co stoi na nim – maleńka makieta Nikiszowca. Dopiero patrząc na osiedle z lotu ptaka, widzimy, w jak niezwykle harmonijny i przemyślany sposób zostało zbudowane. Widziane z góry, przypomina amfiteatr ze „sceną” w miejscu kościoła św. Anny. Dzięki takiemu rozplanowaniu z każdego zakątka osiedla można było szybko dostać się na centralny plac.
Sercem Nikiszowca jest przestronny Plac Wyzwolenia.
Kościół św. Anny – duchowe serce Nikiszowca – został zbudowany w 1927 r.
Kościół św. Anny podobnie jak otaczające go familoki zbudowany został z czerwonej cegły.
Warto podejść do wagonika stojącego przed kościołem.
Na makiecie widać niezwykły „amfiteatralny” układ osiedla
Plac Wyzwolenia był niegdyś centrum handlowym – odbywały się tu jarmarki, w arkadowych podcieniach mieściły się sklepy – zresztą są tu także dziś i nawet mają dopasowane do całości witryny – szacun! Ciąg sklepów pod arkadami nazywany był potocznie „komzonami”.
Sklepy w arkadowych podcieniach placu nazywane są „komzonami”.
Będąc na Placu Wyzwolenia, koniecznie trzeba zwrócić uwagę na budynek poczty. Odnajdziecie go na pewno, by wyróżnia go jeden z najbardziej charakterystycznych motywów Nikiszowca. O czym mowa? Oczywiście o słynnej mozaice z secesyjnymi różami, obecnej na chyba wszystkich materiałach informacyjnych o Nikiszowcu.
Poczta mieści się w budynku dawnej karczmy
Mozaikowe secesyjne róże to jeden z najczęściej fotografowanych detali w Nikiszowcu.
Z Placu Wyzwolenia warto skierować się na południowy zachód, w ulicę św. Anny. To chyba najbardziej znana ulica Nikiszowca – ma już na swoim koncie nawet kilka ról filmowych. Jej perspektywę zamyka sylweta nikiszowicekiego kościoła Św. Anny. Idąc w drugą stronę, ulica wyprowadzi nas poza osiedle, na ulicę Szopienicką. Warto tak właśnie pójść.
Kościół św. Anny tak jak całe osiedle został zaprojektowany przez Emila i Jerzego Zillmannów.
Ulicą św. Anny można dojść poza obręb osiedla, na ul. Szopienicką.
Bloki były połaczone ze sobą zadaszonymi nadwieszkami, przerzuconymi nad ulicami.
W Nikiszowcu wybudowano dla górników i ich rodzin dziewięć trzykondygnacyjnych bloków – 'wielobloków’
Przy ulicy Szopienickiej mieści się bowiem kolejny zabytkowy zespół obiektów – szyb „Pułaski”, obejmujący m.in. nadszybie z wieżą wyciągową i inne budynki, m.in. warsztat, sortownię i łaźnię. Szyb jest wykorzystywany do dziś jako główny szyb kopalni Wieczorek. To jeden z szybów, z których powodu wybudowano osiedle górnicze. Górników z Nikiszowca i pobliskiego Giszowca do pracy nieodpłatnie dowoziła wąskotorowa kolejka Balkan. Ulgowe przejazdy przysługiwały również rodzinom pracowników – na niespełna czterokilometrowej trasie kolejka przewoziła kiedyś dziennie nawet ponad 8 tys. pasażerów! Balkan kursował aż do 1977 r. Przed szybem „Pułaski” stoją dziś dwa zachowane wagoniki kolejki.
Zabytkowy zespół obiektów szybu Pułaski.
Dwa zachowane wagoniki dawnej kolejki Balkan, wożącej niegdyś robotników do pracy.
Nie zdążyliśmy zobaczyć budynku modernistycznego dawnego ratusza z 1931 r., dawnej siedziby urzędu gminy Janów, do której należał Nikiszowiec. Kilkaset metrów dalej, przy ul. Oswobodzenia mieści się Galeria Szyb Wilson – największa prywatna galeria sztuki współczesnej w Polsce. W budynku byłego szybu kopalni „Wieczorek” odbywa się wiele koncertów, przedstaiwń, targów i oczywiście wystaw. Właśnie teraz odbywa się tam Art Naif Festiwal, na którym prezentowane są prace malarzy nieprofesjonalnych z całego świata!
Odnosimy wrażenie, że właśnie w takich miejscach jak Nikiszowiec bije serce Śląska. Jeśli przejeżdżacie koło Katowic, warto zaplanować tu przerwę w podróży. Nikiszowiec jest też dobrym miejscem na spacer dla rodzin z maluchami – po osiedlowych uliczkach prawie nie jeżdżą samochody, w zacienionych dziedzińcach można znaleźć place zabaw. Cudowna jest spójna stylistyka – wszystkie obramowania okien są odmalowane na świeży czerwony kolor. Informacja turystyczna jest dobrze zorganizowana i działa sprawnie. Opracowano ścieżkę spacerową, do której można dostać mapkę. Jest też przyzwoite zaplecze gastronomiczne, Widać, że Nikiszowiec zaczyna być rozpoznawalny i przyciągać turystów – spotykaliśmy dziś grupę turystów anglojęzycznych. Pojawiają się też inicjatywy kulturalne – miejsce naprawdę żyje!
Nadwieszka, czyli zadaszony mostek łączący sąsiadujące ze sobą bloki.
W osiedlu panuje niesamowity ład i harmonia architektoniczna
Wyróżnikiem osiedla są pomalowane na czerwono obramowania okien.
Zamykamy oczy i przenosimy się kilkadziesiąt lat wstecz…
Kwiaty pięknie ubarwiają surowość czerwonej cegły.
Jeden z zaułków Nikiszowca.
A przy okazji kolejnego przejazdu przez Śląsk planujemy wizytę w Giszowcu – pobliskim osiedlu mieszkalnym zaprojektowanym w nawiązaniu do idei miasta – ogrodu!
Busko-Zdrój – miejsce na rodzinny spacer
Kameralne uzdrowisko, malowniczo położone wśród zielonych pofalowań Ponidzia. Rozległy park zdrojowy to idealne miejsce na spacer w upalny dzień. Busko-Zdrój ma też swoją perłę. To klasycystyczny budynek łazienek – obecnego sanatorium Marconi, zaprojektowany przez Henryka Marconiego. Koniecznie zajrzyjcie do środka – wnętrza robią jeszcze większe wrażenie – i spróbujcie leczniczych wód siarczkowych i jodowo-bromkowych. Dla dzieci plac zabaw w parku zdrojowym i fontanna na rynku, dla każdego kawiarnie i spokój uzdrowiska. Zapraszamy!
10 lipca 2018, wtorek
Słonecznie, ale burzowo, do 28 stopni
Busko-Zdrój. Spacer po deptaku i parku zdrojowym
Jak przystało na sędziwe małżeństwo przygotowania do 15. rocznicy ślubu rozpoczynamy w … uzdrowisku Busko-Zdrój! Najwyższy czas się ustatkować, żadnych tam górskich wspinaczek i szalonych włóczęg! Stateczny spacer po alejkach parku zdrojowego, łyczek leczniczej wody w sanatorium Marconi i kawka na kawiarnianym tarasiku. Chi, chi, naprawdę tak zrobiliśmy!
No dobra, powiemy, jak było naprawdę – do Buska zajechaliśmy przy okazji przejazdu na trasie Warszawa – Rzeszów – Tatrzańskie Zręby. Spacerek był bardzo miłą przerwą w podróży. To już drugi raz, kiedy odwiedzamy Busko w niedługim czasie. Ostatnio zajrzeliśmy tu, wracając z chłopcami w czerwcowego wyjazdu w Beskid Sądecki i Niski, ale wtedy udał nam się tylko spacer po parku zdrojowym – z Buska wygoniła nas burza. Teraz nadrabiamy zaległości.
Polskie uzdrowiska mają swój klimat i urok. Nie warto czekać z odwiedzinami aż zostaniemy tam skierowani jako kuracjusze sanatoryjni! 🙂 Rodziny z dziećmi znajdą zwykle miejsce na spacer, są deptaki, parki zdrojowe, a i lody przy deptaku też się znajdą! Zapraszamy na relacje z naszych spacerów po innych polskich miejscowościach uzdrowiskowych:
Ciechocinek – postój w drodze nad morze
Inowrocław – jedna z atrakcji naszego wyjazdu na Pałuki
Duszniki-Zdrój, Polanicę i Kudowę-Zdrój odwiedziliśmy podczas naszego wypadu w Góry Stołowe
Busko Zdrój jest uzdrowiskiem o niemal dwustuletniej tradycji. Było niegdyś jednym z największych uzdrowisk w Królestwie Polskim. Tutejsze wody siarczkowe i bromkowo-jodkowe może nie mają wybitnych walorów smakowych, ale lecznicze – zdecydowanie tak.
Busko Zdrój – uzdrowisko o niemal dwustuletniej tradycji
Historia miejscowości sięga jednak znacznie dalej w przeszłość. Pierwsze wzmianki o Busku pochodzą z XII w., a prawa miejskie nadane zostały w 1287 r. przez księcia Leszka Czarnego. Kroniki zakonne wspominają też o tym, że w 1393 r. królowa Jadwiga zażywała kąpieli w tutejszej solance. Ta informacja znacznie podnosi rangę uzdrowiska, prawda?
Dodatkowo pod koniec XVIII w. wydobywano w Busku na skalę przemysłową solankę i do czasu zajęcia miasta przez Austriaków warzono tutaj sól.
Malowniczo położone między zielonymi pagórkami Ponidzia Busko-Zdrój pozostaje dzisiaj nieco zapomniane na turystycznej mapie Polski, a tymczasem zdecydowanie warto zajrzeć tutaj nie tylko w celu odbycia kuracji sanatoryjnej! Spacer po miejskim deptaku i parku zdrojowym to świetna atrakcja dla każdego, a na pewno warto ją polecić rodzinom z dziećmi, na przykład w drodze do Krynicy-Zdroju.
Parkujemy na parkingu w pobliżu skrzyżowania ulicy 1 Maja i Kopernika. Kolejny parking jest nieco dalej na zachód. Stąd dosłownie 100 m dzieli nas od willi „Bristol”, pochodzącej z pocz. XX w. Obecnie to chyba najlepszy ośrodek SPA w mieście. Tutaj też skręcamy w lewo (na północ), w Aleję Adama Mickiewicza, czyli bardzo sympatyczny buski deptak.
Willa 'Bristol’ została zbudowana na początku XX w.
Spacer Aleją Adama Mickiewicza
Deptak prowadzi lekko pod górę aż do rynku. Po lewej mijamy budynek centrum kultury, przed którym stoi ławeczka Wojtka Belona – lidera Wolnej Grupy Bukowina. Artysta był bardzo związany z Buskiem – tu chodził do szkoły i mieszkał przez wiele lat, tu też jest pochowany, a wspomniane centrum kultury nosi jego imię. Nieco dalej po prawej widzimy pomnik księcia Leszka Czarnego, któremu Busko zawdzięcza nadanie praw miejskich przed ponad 700 laty.
Aleja Adama Mickiewicza łączy centrum Buska z parkiem zdrojowym.
Ławeczka Wojtka Belona – centrum kultury również nosi jego imię.
Wojtek Belon chodził do szkoły w Busku, tu mieszkał też przez wiele lat.
Mijamy pomnik Leszka Czarnego, który w XIII w. nadał Busku prawa miejskie.
Po kilkuset metrach mijamy po prawej piękną drewnianą willę, mieszczącą dzisiaj Muzeum Ziemi Buskiej i galerię sztuki BWA „Zielona”. Stąd już dosłownie parę kroków i meldujemy się na buskim rynku, którego niewątpliwym centrum jest bardzo sympatyczna fontanna – ale szkoda, że nie ma z nami chłopaków! Tak, tak, już za nimi tęsknimy!
Rynek zdobi sympatyczna fontanna.
Teraz czas na park zdrojowy, zawracamy więc i teraz kierujemy się Aleją Adama Mickiewicza na południe. Aleja jest nieźle zacieniona przez liczne drzewa, a do tego miejscami obsadzona pięknymi kwiatami. W kilku miejscach zdobią ją nowoczesne rzeźby. To naprawdę miły spacer! Teraz dobrze widać, że deptak jest osią architektoniczną miasta, mającą swoje przedłużenie w głównej alei parku zdrojowego.
Aleją Adama Mickiewicza wracamy w kierunku parku zdrojowego. Deptak tworzy piękną oś kompozycyjną.
Park zdrojowy w Busku-Zdroju.
Po przekroczeniu ul. 1 Maja wchodzimy na teren parku. Ten piękny, rozległy na kilkanaście hektarów teren porasta kilka tysięcy drzew – dostojne lipy, klony, jesiony, graby. Wzdłuż alejek spacerowych są piękne rabaty kwiatowe.
Park zajmuje teren kilkunastu hektarów.
Park ozdabiają piękne rabaty kwiatowe.
Głowna aleja doprowadza do budynku sanatorium Marconi.
Po chwili Busko-Zdrój ukazuje nam swoją perłę. Przed nami wyłania się przepiękny budynek sanatorium Marconi – dawne uzdrowiskowe łazienki. Ten klasycystyczny budynek został zbudowany w 1836 r. wg projektu Henryka Marconiego. Sanatorium pięknie prezentuje się także wewnątrz. Z jednej strony część lecznicza, z drugiej – hotelowa. Idąc na wprost, wchodzimy do przestronnej sali koncertowej – dawnej sali balowej. Jest też niewielka pijalnia wód, z której postanawiamy ochoczo skorzystać. Latka lecą, więc zdrowiu trzeba pomóc! W recepcji kupujemy plastikowe kubeczki i lecimy!
Budynek został zaprojektowany w 1836 r. przez Henryka Marconiego.
Szukamy naszego nazwiska na parkowej Alei Gwiazd:)
Budynek sanatorium pełnił niegdyś funkcję uzdrowiskowych łazienek.
Klasycystyczna bryła budynku jest prawdziwą ozdobą parku.
Podchodzimy pod główne wejście.
…i podziwiamy wnętrza sanatorium Marconi – one naprawdę zachwycają!
W okazałym holu znajduje się pijalnia wód.
Piękne kolumny w głównym holu sanatorium
Z holu wchodzi się do przestronnej sali koncertowej – dawnej sali balowej.
Z napełnionymi kubeczkami zasiadamy pod kolumnadą w sanatoryjnej kawiarni. Czekając na kawkę, rozpoczynamy degustację zdrowotnych buskich wód leczniczych… Ten smak powala! Dosłownie! Nie daliśmy rady wypić więcej niż po jednym łyku obu rodzajów wód: siarczkowych oraz bromkowo-jodkowych. Obie wody śmierdzą strasznie, a do tego ta druga wygląda jak woda wytopiona z brudnego śniegu. No cóż, może ogrodowym kwiatkom nie zaszkodzi 😉 Może lepiej, żeby Busko-Zdrój nie kojarzyło nam się z wodą mineralną… Kawa i serniczek smakują za to wybornie i nastrajają nas optymistycznie przed dalszą częścią naszej podróży w Tatry!
Między kolumnami przysiadła sanatoryjna kawiarenka.
Nie mogliśmy nie przysiąść w takim malowniczym miejscu!
Woda jodkowa z ujęcia w pijalni – zwróćcie uwagę na kolor. O smaku nie wspomnimy – najlepiej spróbujcie sami!
W parku zdrojowym oglądamy jeszcze neogotycką kaplicę św. Anny z końca XIX w., a także położoną nieopodal Willę Oblęgorek z 1903 r.
Neogotycka kaplica św. Anny w parku zdrojowym
Willa Oblęgorek z 1903 r.
Pora wracać, chociaż senna atmosfera kameralnego uzdrowiska zachęca, żeby posiedzieć dłużej na jednej z ławeczek. Szczególnie podoba nam się doskonale widoczna oś architektoniczna prowadząca od budynku łazienek poprzez cały park zdrojowy i deptak aż na rynek Buska.
Do wizyty w Busku zachęcamy szczególnie rodziny z dziećmi. To świetne miejsce na przystanek w podróży. W parku po zachodniej stronie jest niewielki plac zabaw. Dzieciaki mogą też pochlapać się w fontannie – słupy wody wystrzelające z powierzchni rynku to świetna zabawa w upalny dzień. My zajrzeliśmy tutaj wracając z wyjazdu w Beskid Niski i Sądecki, z okolic Krynicy-Zdroju.
Miesiąc wcześniej byliśmy tu na spacerze całą rodziną!
Też spacerowaliśmy po parku zdrojowym, dodatkowo zwiedzając plac zabaw.
Do sanatorium Marconi z chłopakami tylko zaglądaliśmy.
Pelplin – katedra
Katedra w Pelplinie – Pomnik Historii
Katedra w Pelplinie to jedna z największych ceglanych gotyckich świątyń w Polsce. Elementy wystroju – ołtarze, stalle, obrazy – każdego konesera przyprawią o zawrót głowy. Barokowe organy wyróżniają się w skali Europy. Cały zespół pocystersko-katedralny w Pelplinie od 2014 jest chroniony jako Pomnik Historii. Czy trzeba więcej powodów, by odwiedzić to miejsce?
Frombork – miasto Kopernika
Frombork – rejs z Krynicy Morskiej
Cudowne miejsce na jednodniową wycieczkę. Miasto jednego z najsławniejszych Polaków – Mikołaja Kopernika. Oryginalny zespół katedralny o charakterze obronnym. Do tego seans w planetarium i możliwość wejścia na dwie wieże widokowe. Zachwycone będą nie tylko dzieci! To wszystko można połączyć z atrakcyjnym rejsem z Krynicy Morskiej przez Zalew Wiślany (jak zrobiliśmy my 🙂 ).
Zoo w Płocku – cały dzień dla małych i dużych
Zoo w Płocku jest przepięknie położone na naturalnej wiślanej skarpie. Tak pięknym usytuowaniem nie może się pochwalić chyba żaden inny ogród zoologiczny w Polsce, a może nawet w Europie. Płockie zoo dzierży także inne naj – znajdziecie tu najstarsze zwierzę żyjące w polskich ogrodach zoologicznych. Samica aligatora o wdzięcznym imieniu Marta niedługo skończy 88 lat i jest … emerytowaną aktorką – swego czasu zagrała w znanym filmie „Hydrozagadka”. Chlubą płockiego zoo jest budynek herpetarium i akwarium. Spotkanie oko w oko z żabą…pomidorową, potrzymanie na własnych rękach węża i połaskotanie zjawiskowej agamy brodatej na długo zostają w pamięci.
Nidzica – zamek na rubieżach
Nidzica – zamek i nie tylko
Do Nidzicy warto zajrzeć nie tylko dla dostojnego, XIV-wiecznego krzyżackiego zamku. Jest tu też średniowieczny kościół z oryginalnym wnętrzem, pozostałości fortyfikacji miejskich i ciekawa kolejowa wieża ciśnień. To niemal idealne miejsce do postoju turystycznego podczas podróży z centrum Polski nad morze – leży niemal w połowie drogi, a zwiedzanie nie jest specjalnie męczące ani czasochłonne. Spacer na wzgórze zamkowe i obejrzenie zamku, stanowiącego niegdyś jeden z najważniejszych punktów w średniowiecznym systemie obronnym państwa krzyżackiego, będzie świetnym turystycznym przystankiem w podróży. Kto planuje zwiedzić wnętrza zamku, musi pamiętać, że turyści wpuszczani są do środka o pełnych godzinach, a sprzedaż biletów zaczyna się 5 minut przed tym czasem.
Czerwińsk nad Wisłą – czerwone wieże i ślady rycerskich mieczy
Czerwińsk nad Wisłą – podróż w czasie tuż za rogiem Warszawy
Kto chce odbyć podróż w czasie, nie musi szukać kapsuły czasu – wystarczy pojechać do Czerwińska. Gdy staniemy przed monumentalną XII-wieczną bazyliką, usłyszymy w wyobraźni szczęk rycerskiego oręża. To w Czerwińsku właśnie wojska Władysława Jagiełły przeprawiały się przez Wisłę przed bitwą pod Grunwaldem – do tej pory widać na kolumnach – jak chce legenda – ślady ostrzenia rycerskich mieczy. Jednocześnie czerwińska bazylika to jeden z najcenniejszych zabytków romańskich w Polsce – zachowały się XII- i XIII-wieczne freski i przepiękny romański portal. Jednak gdy tylko oddalimy się od świątyni, kapsuła czasu wyrzuci nas na początek XX w. Drewniana prowincjonalna parterowa zabudowa wydaje się nie zwracać uwagi na upływ lat. Wiele domów niszczeje – trzeba się spieszyć, bo niedługo znikną na zawsze. Spacer po Czerwińsku koniecznie trzeba zakończyć nad Wisłą. Plenery są przepiękne. My, odwiedzając to miejsce na progu wiosny, dodatkowo zachwycaliśmy się potężnymi wiślanymi krami niesionymi przez wodę – jakby zima na nich właśnie odpływała do morza.
